Ίχνη στον χρόνο: Κήπος ή “φιλέτο”; (μέρος Ε, έως το 1945)

ΣΥΝΕΧΕΙΑ από το Μέρος Δ (ως το 1925)

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ ΑΠΕΙΛΕΙΤΑΙ
Η δημιουργία πρασίνου σε ευρεία κλίμακα ήταν στα ενδιαφέροντα του κράτους για την πρωτεύουσά του. Αυτό θα μπορούσε να λυθεί εύκολα με τις υπάρχουσες τότε μεγάλες δημόσιες εκτάσεις. Πολλές από αυτές όμως διατεθηκαν για τις ανάγκες ανεγερσης προσφυγικών συνοικισμών μετά το 1922. Ταυτόχρονα η πελατοκεντρική τακτική της παραχωρήσεως δημόσιων εκτάσεων σαν οικόπεδα σε διάφορους οικοδομικούς συνεταιρισμούς, εξάντλησε το απόθεμα των δημοσίων εκτάσεων.
Αυτό οδήγησε σε συνεχείς πιέσεις από οικοδομικούς συνεταιρισμούς για την οικοπεδοποίηση των “φιλέτων” Πεδίου του Άρεως και Στρατώνων Πεζικού και Πυροβολικού στην οδό Βασ. Σοφίας (εκεί που τώρα είναι το Βυζαντινό και το Πολεμικό Μουσείο και το Ωδείο Αθηνών). Όποτε συζητείτο η δημιουργία δημόσιου κτιρίου επροτείνετο να διατεθεί για αυτό ο χώρος του Πεδίου του Άρεως.  Ομως ήταν τόσο πολλές οι φωνές υπέρ της φύτευσής του ώστε η γενική κατακραυγή της κοινής γνώμης απέτρεπε κάθε φορά τον κίνδυνο.

Η πιο κάτω φωτογραφία δείχνει τι βρίσκεται τώρα στον χώρο των Στρατώνων Πεζικού και Πυροβολικού στην οδό Βασ. Σοφίας. Ενα ακόμη κτίριο θα κατασκευαζόταν αν δεν ανακαλύπτονταν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα.

Ο χώρος των Στρατώνων Πεζικού και Πυροβολικού στην οδό Βασ. Σοφίας όπως είναι τώρα.

ΜΕΡΙΚΟΣ ΤΕΜΑΧΙΣΜΟΣ
Παρά τις προβλέψεις των νόμων του 1887 και 1902, το 1924 η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου παραχώρησε στον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο 5,6 στρέμματα από το Πεδίο του Άρεως για τις εγκαταστάσεις του, οι οποίες από το 1893 στεγαζόταν στη συμβολή των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας.

Το προηγούμενο διάστημα (δεν είναι έχουμε βρει το ακριβές έτος), τμήμα δέκα στρεμμάτων του Πεδίου του Άρεως χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση του κτιρίου της Γεωγραφικής Υπηρεσίας του Στρατού.
Το αρχικό όνομα της υπηρεσίας αυτής ήταν “Γεωδαιτικόν απόσπασμα” που οργανώθηκε επί Βασιλέως Γεωργίου του Α’ το 1889, όταν για το σκοπό αυτό προσκλήθηκε από την Αυστρία ειδική στρατιωτική αποστολή. Η αποστολή εκείνη παρέμεινε στην Ελλάδα 7 χρόνια μέχρι το 1896. Κύριος σκοπός του Γεωδαιτικού αποσπάσματος ήταν η δημιουργία κτηματολογίου, μετά την καταστροφή του αρχικού (που είχαν επιμεληθεί και εκπονήσει οι Βαυαροί) που συνέβη λίγες ημέρες μετά την έξωση του Όθωνα.
Από το έτος 1895 το Γεωδαιτικό απόσπασμα μετονομάστηκε σε “Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού“, περιοριζόμενη μόνο σε στρατιωτικές αποτυπώσεις. Το 1926 μετονομάστηκε σε Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού.

Στο τμήμα του Πεδίου του Άρεως δεξιά από το σημερινό άγαλμα της Αθηνάς εγκαταστάθηκε το “Νοσοκομείο των Κτηνών“, η Κτηνιατρική υπηρεσία του Στρατού. Κατεδαφίστηκε, μετά στο 1935, μετά την απόφαση μετατροπής του Πεδίου του Άρεως σε κήπο.

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΗΠΟΣ
Το 1927 αποφασίζεται τελικά ότι το Πεδίο του Άρεως θα μετατραπεί σε κήπο και συστάθηκε ν.π.δ.δ. με την επωνυμία «Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και δενδροστοιχιών Αθηνών και Περιχώρων» με σκοπό τη διαχείριση, την επέκταση και τον καθορισμό του τρόπου εκμετάλλευσης των δημοσίων κήπων και δενδροστοιχιών της Αθήνας και των Περιχώρων.

1927. Ο χαρακτηρισμός σε ΦΕΚ του Πεδίου του Αρεως σαν δημόσιο κήπο.

ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ
Στις 18/5/1927 συγκροτήθηκε η Επιτροπή Δημοσίων Κήπων και Δεντροστοιχιών και δόθηκε προτεραιότητα στη διαμόρφωση του Πεδίου του Άρεως, αφού το διεκδικούσαν για κατασκευή εγκαταστάσεων το Δικαστικό Μέγαρο, το Υπουργείο Γεωργίας, το Εθνικό Θέατρο για τη θερινή σκηνή του και η Χριστιανική Αδελφότης Νέων. Την ίδια περίοδο η αγγλική εταιρεία ηλεκτροφωτισμού και ηλεκτρικής ενέργειας «Power» χρησιμοποιούσε την περιοχή για την απόρριψη προϊόντων εκσκαφής από τη σήραγγα του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών – Πειραιώς. Η Επιτροπή με Πρόεδρο τον Πέτρο Καλλιγά, έκανε έναρξη εργασιών ανάπλασης (1933), τις οποίες όμως λόγω οικονομικών δυσχερειών δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει.

Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΙΣ
Το 1934 επί υπουργείας Πέτρου Ράλλη συστάθηκε επιτροπή για την προστασία της δημόσιας αισθητικής των Αθηνών. Η επιτροπή αυτή πέτυχε τον υποβιβασμό του μεγίστου ύψους οικοδομών στην ανατολική πλευρά της παλαιάς πόλεως για την προάσπιση της θέας και της αισθητικής της Ακρόπολης αλλά και την δημιουργία του “Αλσους του Πεδίου του Άρεως”.

Καθοριστική απόφαση ήταν ο νόμος 6171 του 1934 “Περί συμβολής του Δημοσίου εις την διαμόρφωση του Πεδίου του Άρεως εις κοινόχρηστον άλσος των Αθηνών” με τον οποίο διαφυλάχθηκε η κυριότητα του άλσους του Πεδίου του Άρεως υπέρ του Δήμου Αθηναίων καθώς και του άλσους της Νέας Φιλαδέλφειας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η επιτυχία της προσπάθειας οφείλεται και στον ένθερμο ζήλο του τότε προσωπάρχη του Υπουργείου και πρόεδρου του ταμείου μόνιμων οδοστρωμάτων Τζών Οικονόμου.
Στον ίδιο νόμο κατοχυρώνεται η μη απομάκρυνση του Πανελληνίου Γ.Σ. από το Πεδίο του Άρεως, χωρίς την συγκατάθεσή του.

Νόμος 6171 του 1934. Το Πεδίο του Άρεως θωρακίζεται νομικά.

Η κυριότητα του άλσους δόθηκε στο Δήμο Αθηναίων, που συνέβαλε στο στάδιο της μελέτης και της διάπλασης. Η τότε κυβέρνηση διέθεσε 7.000.000 δραχμές έναντι της προϋπολογισθείσας δαπάνης 30.000.000 δραχμών για την αποπεράτωση του Πάρκου.

Για τη σύνταξη της μελέτης συστήθηκε ειδική επιτροπή, στην οποία μετείχαν προσωπικότητες της εποχής, όπως Πέτρος Καλλιγάς, Αναστάσιος Μεταξάς, Εμμανουήλ Κριεζής, Αριστοτέλης Ζάχος, Κωστής Παρθένης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, και ο διευθυντής του Υπουργείου Συγκοινωνιών Ανάργυρος Δημητρακόπουλος, στον οποίο ανατέθηκε το γενικό σχέδιο του άλσους, ενώ η εκτέλεσή του στον γεωπόνο Ν. Βοσυνιώτη.

Η ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΛΣΟΣ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ
Τα βασικά σημεία στα οποία στηρίχθηκε η μελέτη, ήταν: (α) Η δημιουργία άλσους, περίπατου και αναψυχής, με κυκλοφορία μόνο των πεζών, ανοικτού και τις νυκτερινές ώρες. (β) Η ανέγερση κέντρου αναψυχής και η παραμονή των υπαρχόντων ναών χωρίς ιδιαίτερο αύλειο χώρο. (γ) Η κατεδάφιση όλων των κτισμάτων (προσφυγικών κατοικιών και στρατιωτικών κτιρίων) εκτός της Σχολής των Ευελπίδων και η μετάθεση του Γυμναστηρίου στη συμβολή των οδών Κοδριγκτώνος και Μαυροματαίων. (δ) Η συνένωση του Λόφου Φινόπουλου με το άλσος.
Η βασική χάραξη αποφασίστηκε σε ελεύθερο τύπο με επιμέρους γεωμετρικές χαράξεις, διάταξη που προσφερόταν για την επιβαλλόμενη τμηματική πραγματοποίηση του κήπου. Η ποικιλία αυτή προτιμάται, όταν ο κήπος στερείται φυσικού ανάγλυφου, όπως το Πεδίον του Άρεως. Προέβλεπε έξι εισόδους περιμετρικά του Πάρκου και ένα γενικό οδικό δίκτυο που χώριζε τον κήπο σε τέσσερα τμήματα, στο αθλητικό κέντρο, στο παιδικό τμήμα, στο τμήμα της ηρεμίας και σε αυτό της πολύβουης συγκέντρωσης, χωρίς να διασπά όμως την ενότητα του συνόλου.
Δημιουργήθηκαν μεγάλα ανοίγματα θέας και οπτικών γραμμών, ελεύθερα από δένδρα και άλλα εμπόδια, που ευχαριστούν τη ματιά και δίνουν την επιθυμητή εντύπωση της μεγαλύτερης έκτασης, κάτι που δεν διαθέτει ο Εθνικός κήπος, αλλά ούτε και αυτός του Ζαππείου. Οι εργασίες ανάπλασης άρχισαν το 1935, βάσει σχεδίου του Ανάργυρου Δημητρακόπουλου και σταμάτησαν μόλις κηρύχθηκε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Τότε έγιναν και διάφορα τεχνικά έργα: αρδευτικό δίκτυο, ηλεκτροφωτισμός με μαντεμένιες κολώνες σε βάσεις μαρμάρου και σιδερένια με υαλοπίνακες φωτιστικά, καθίσματα, συντριβάνια, οίκημα του γραφείου διοίκησης. Στις 12 Ιουνίου 1938 θεμελιώθηκε το νέο γυμναστήριο του Πανελληνίου Γυμναστικού Συλλόγου, εκεί που βρίσκεται σήμερα.

Το Πάρκο εγκαταλείφθηκε κατά τη γερμανική Κατοχή. Οι εργασίες ξανάρχισαν το 1945 και ολοκληρώθηκαν το 1949.

 

ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ
Με το άρθρο μόνο του νομοθετικού διατάγματος 398/1941 (ΦΕΚ 282) περιήλθε στο Ειδικό Ταμείο Μονίμων Οδοστρωμάτων (ΕΤΜΟ) Αθηνών «η διεύθυνσις, συντήρησις, επέκτασις και εκμετάλλευσις του κήπου του Πεδίου Άρεως των Αθηνών, ης οι πόροι αποτελούσιν έσοδον του Ταμείου τούτου».

Με το νομοθετικό διάταγμα 2081/1943 (ΦΕΚ Α, 17) θεσπίσθηκαν ποινικές κυρώσεις για τους «βλάπτοντες καθ’ οιονδήποτε τρόπο το Άλσος Άρεως δια της κοπής ανθέων, κλάδων, διαρπαγής καρπών, φθοράς υλικού κ.λπ.».

Με το άρθρο 5 του νομοθετικού διατάγματος 137/1946 (ΦΕΚ Α, 298) το ανωτέρω ελάχιστο ποσόν προστίμου επανακαθορίσθηκε στο ποσό των τουλάχιστον δέκα χιλιάδων δραχμών.
Επίσης, με το άρθρο 6, ορίσθηκε ότι τα όρια του κήπου του Πεδίου Άρεως «καθορίζονται υπό των κρασπέδων των πέριξ του Κήπου Πεδίου Άρεως οδών. Το δικαίωμα της εκμεταλλεύσεως απάσης της ως άνω καθοριζομένης περιοχής ανήκει εις το ΕΤΜΟ Αθηνών».

Με τις ανωτέρω ειδικές νομοθετικές διατάξεις (ν. 6171/1934, Α΄ 214, ν. 398/1941, Α΄ 282, ν.δ 137/1946, Α΄ 298), προσδόθηκε εν τέλει στον χώρο αυτό η ιδιότητα του κοινοχρήστου άλσους, που αποτελεί υποκατηγορία των δασικών εκτάσεων (ΣτΕ 2301/2017, σκ. 17)

 

ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΗΡΩΩΝ
Η Λεωφόρος των Ηρώων εκτείνεται κατά μήκος της εισόδου στο Πεδίο του Άρεως από την οδό Μαυρομματαίων. Τα αποκαλυπτήριά της έγιναν στις 25 Μαρτίου 1937.
Δεκαέξι γλύπτες στο διάστημα 1936 – 1937 φιλοτέχνησαν τις προτομές αγωνιστών αντιγράφοντας γνωστές απεικονίσεις τους σε ακαδημαϊκο ρεαλιστικό ιδίωμα:

Ο Θανάσης Απάρτης τον Οδυσσέα Ανδρούτσο
Ο Ιωάννης Βούλγαρης τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη 
Ο Νικόλαος Γεωργαντής το Δημήτρη Παπανικολή  
Ο Τηλέμαχος Γύζης τον Κίτσο Τζαβέλλα
Η Νίνα Εμπειρίκου το Μάρκο Μπότσαρη
Ο Γρηγόριος Ζευγώλης το Νικηταρά
Ο Γιώργος Ζογγολόπουλος τον Ανδρέα Μιαούλη
Ο Νικόλαος Κουβαράς τη Μαντώ Μαυρογένους 
Ο Λάζαρος Λαμέρας την Μπουμπουλίνα 
Ο Κωστής Παπαχριστόπουλος τον Παπαφλέσσα 
Ο Γιάννης Παππάς το Δημήτριο Υψηλάντη 
Ο Πέτρος Ρούμπος τον Αθανάσιο Διάκο 
Ο Φωκίων Ρωκ το Γεώργιο Καραϊσκάκη 
Ο Γεώργιος Συννέφας τον Παλαιών Πατρών Γερμανό
Ο Αντώνιος Σώχος τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη
Ο Μιχάλης Τόμπρος τον Κωνσταντίνο Κανάρη

Το 1957, εκτός της Λεωφόρου, στο σημείο όπου προβλεπόταν να τοποθετηθεί ο ανδριάντας του μητροπολίτη Χρυσοστόμου Σμύρνης, έργο του Χ. Δημητριάδη, που στήθηκε τελικά πίσω από Μητρόπολη, προστέθηκε σε ψηλή βάση ο Νότης Μπότσαρης, έργο του Μάριου Λοβέρδου.

Η Λεωφόρος συμπληρώθηκε:
Το 1978 με τον Εμμανουήλ Παπά του Στέλιου Τριάντη.
Το 1984 με το Νικόλαο Κριεζώτη του Στέλιου Τριάντη.
Το 1994 με το Δημητράκη Πλαπούτα του Νικόλα Δογούλη.
Το 2005 με τη Δόμνα Βισβίζη του Απόστολου Φανακίδη.

Λεωφόρος Ηρώων, Πεδίο του Άρεως

Η λεωφόρος Ηρώων ήταν η τελευταία πράξη μιας προσπάθειας να δημιουργηθεί ένα μνημείο του αγώνα για τους ήρωες της επανάστασης του 1821.
Η προτελευταί πράξη ήταν να αφιερωθεί σχεδον όλο του Πεδίο του Άρεως σαν μνημείο του αγώνα. Πιο κάτω το σχέδιο της σχετικής πρότασης.

1929. Σχέδιο της πρότασης δημιουργίας Ηρώου του 1821 στο Πεδίο του Άρεως.

ΑΔΡΙΑΝΤΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
Ο έφιππος ανδριάντας του Βασιλιά Κωνσταντίνου (1938), φιλοτεχνημένος από τον Ιταλό γλύπτη Φραντσέσκο Παρίζι (Francesco Parisi, 1874 – 1956), έχει στηθεί στην είσοδο του Πεδίου του Άρεως στην Αθήνα. Το έργο, συνολικού κόστους περίπου 10.000.000 δραχμών φιλοτεχνήθηκε ακολουθώντας τα δεδομένα της αρχαίας και της αναγεννησιακής πλαστικής, όπως όλες σχεδόν οι μνημειακές αναπαραστάσεις ιππέων. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός έγινε από τον επίσης Ιταλό αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Βετριάνι. Το γλυπτό είναι κατασκευασμένο από ορείχαλκο και πάνω σε αυτό αποδίδεται ο Κωσταντίνος ως στρατιωτικός.

Αδριάντας βασιλιά Κωνσταντίνου

Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν στις 9 Οκτωβρίου 1938 από τον τότε πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά παρουσία του βασιλιά Γεωργίου Β΄, του Υπουργικού Συμβουλίου, του αρχιεπισκόπου και της Ιεράς Συνόδου και  του ζεύγους των δωρητών Δημητρίου και Χαρίκλειας Τζιρακοπούλου (κόρης του αιγυπτιώτη εργοστασιάρχη Πολυχρόνη Κότσικα),

 

1938, Κατάθεση στεφανιών στον αδριάντα του Κωνσταντίνου

ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ

Οι πιο κάτω αεροφωτογραφίες δείχνουν την εξέλιξη του χώρου του Πεδίου του Άρεως από το 1928 έως το 1940. Το χωμάτινο τμήμα που περίσσεψε μετά την οικοδόμηση της Σχολής Ευελπίδων και τον χώρο που κατέλαβε η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού μετατρέπεται σταδιακά σε κήπο με την αρχιτεκτονική των μονοπατιών που υπάρχει και σήμερα.
Στις αεροφωτογραφίες φαίνεται και ο προσφυγικός οικισμός. Καλυπτει έκταση νότια της σημερινής οδού Ευελπίδων προς την πλευρά της τότε σχολής Ευελπίδων και του Άλσους μεχρι την Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού.
Επίσης βλέπουμε ότι παραμένει αδιαμόρφωτος ο χώρος της σημερινής πλ. Πρωτομαγιάς (που φυσικά τότε δεν είχε υπόγεια διάβαση) και διασχιζόταν από την διαδρομή της σημερινης οδού Μουστοξύδη.

Αεροφωτογραφία του Πεδίου του Άρεως το 1928

Λεπτομέρεια Χάρτη του 1930 που φαίνονται τα κτίρια στο Πεδίο του Άρεως και οι προσφυγικοί συνοικισμοί. Επίσης φαίνεται και η πρώτη θέση του Πανελληνίου Γ. Σ. στην πλευρά της Λ. Αλεξάνδρας.

Αεροφωτογραφία του Πεδίου του Άρεως το 1938. Ο Πανελλήνιος Γ.Σ είναι τσην αρχική θέση του, πλησίον της Λ. Αλεξάνδρας

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΣ Γ. Σ.
Το 1938, ο Πανελλήνιος Γ.Σ. μεταφέρεται από την πρώτη του θέση που τοποθετήθηκε το 1893, κοντά στην λεωφόρο Αλεξάνδρας, στην νέα θέση γωνία Μαυρομματαίων και Ευελπίδων, στην οποία βρίσκεται μέχρι σήμερα.
Ανοίγει πλατειά διάβαση από το άγαλμα του Κωνσταντίνου προς το κέντρο του Πάρκου.

Αεροφωτογραφία του Πεδίου του Άρεως το 1940.

ΚΑΤΟΧΗ
Η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης (ΟΠΙΚ) για τη «Δεκαετία 1940», έδωσε «μια μάχη με το χρόνο», για να  σωθούν οι προσωπικά βιωμένες μνήμες, όσο ακόμη αυτές είχαν φωνή.
Θα τις βρείτε εδώ.

Η ίδια ομάδα διέσωσε προφορικές μαρτυρίες για την ιστορία της Κυψέλης μέσα από μνήμες.
Θα τις βρείτε εδώ.

Τον Μάιο του 1941 η 613η Γερμανική Τοπογραφική Μηχανοκίνητη Μονάδα κατέλαβε τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού και εγκαταστάθηκε στις κτηριακές εγκαταστάσεις της στο Πεδίο του Άρεως μέχρι τον Οκτώβριο του 1944.

12 Οκτωβρίου 1944. Η απελευθέρωση της Αθήνας

Ακολούθησαν τα “Δεκεμβριανά“. Ολη η περιοχή Πεδίου Άρεως, Γκύζη έγινε πεδίο μάχης. Ο ΕΛΑΣ είχε ισχυρή συγκέντρωση δυνάμεων στην Κυψέλη – Τουρκοβούνια και οι κυβερνητικοί με τα αγγλικά στρατεύματα αμύνονταν στην σχολή Ευελπίδων και τις φυλακές Αβέρωφ.

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ ΤΟ 1944

Το Πεδίο του Άρεως το 1944. Εικόνες από την ταινία «Χειροκροτήματα» του Γιώργου Τζαβέλλα

 

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ με το Μέρος ΣΤ (ως το 1960)

Για αυτή την παρουσίαση βασιστήκαμε σε στοιχεία: 1. από την εξαιρετική δουλειά για το Πεδίον του Άρεως που έγινε από μαθητές και μαθήτριες της Α΄ Λυκείου στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών το έτος 2014 - 15, με υπεύθυνη την εκπαιδευτικό Ιωάννα Ηλιοπούλου. 2. Από το ιδιαίτερα τεκμηριωμένο βιβλίο "ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ" του Κώστα Η. Μπίρη, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ 3. Από το λεύκωμα "Αθήνα 1833-1900, Φωτογραφικές Μαρτυρίες" του Μουσείου Μπενάκη και 4. Από την ιστοσελίδα enikos.gr

 

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.