ΣΥΝΕΧΕΙΑ από το Μέρος Γ (ως το 1900):
Ο 20ος αιώνας ξεκίνησε με την πόλη της Αθήνας σε οργασμό. Είχε καλύψει την παλιά πόλη, όπου η γή ήταν πλέον πανάκριβη, και έχει αναπτυχθεί προς τις γύρω περιοχές. Ο πληθυσμός της το 1900 έχει αυξηθεί σε 130.000 κατοίκους. Στην πόλη είχαν συσσωρευθεί πλούσιοι επιστρέφοντες μετανάστες από τις γύρω χώρες δημιουργώντας εμπορικές, βιομηχανικές και ναυτιλιακές επιχειρήσεις, με ιδιαίτερη διάδοση του συνεταιριστικού πνεύματος.
Μεταξύ των άλλων θετικών εκδηλώσεων παρατηρήθηκε και η κάθοδος των γυναικών στον βιοποριστικό βίο σπάζοντας τις μεσαιωνικές παραδόσεις του ερμητικά κλειστού τρόπου ζωής τους. Ο φεμινισμός δεν άργησε να διαδοθεί με επικεφαλής το φεμινιστικό κίνημα της Καλλιρρόης Παρρέν.
Η πόλη άν και υστερούσε σε οργάνωση, σαν μια πόλη ενός φτωχού κράτους, υπερείχε, σύμφωνα με τον Κώστα Η. Μπίρη, ως προς την αρχιτεκτονικη φυσιογνωμία του οικισμού της σε σχέση με τις ευρωπαϊκές πόλεις. Ο λόγος είναι ότι ο νεοκλασσικός ελληνικός ρυθμός εκδηλώθηκε εξιδανικευμένος με πνευματικότητα και καλαισθησία σαν πηγαίο γέννημα των τοπικών αντικειμενικών συνθηκών.
Δημοτικό Θέατρο Αθήνας. Από τα χαρακτηριστικότερα κτίρια του 19ου αι. Χτίστηκε το 1857. Γκρεμίστηκε το 1940.
Αλλά και από άποψη γραφικότητας εκπρόσωποι από όλα τα διαμερίσματα της Ελλάδας πρόσφεραν την ιδιαιτερότητά του τόπου τους.
Αναφέρουμε την περιγραφή του Κώστα Η. Μπίρη για την Αθήνα του 1900:
Οι Θεσσαλοί κάστανα το πρωί, γιαούρτι το βράδυ, σαλέπι την νύχτα. Οι Ηπειρώτες είχαν σαν ειδικότητα τους φούρνους σαν μαγαζάτορες και τα κουλούρια σαν γυρολόγοι. Οι Αρκάδες, εφημεριδοπώλες, μεταφορείς, στιλβωτές. Οι νησιώτες τεχνιτες, εργάτες οικοδομών.. Οι Κεφαλήννες είχαν την αποκλειστικότητα στο επάγγελμα του κουρέα αλλά και παρέδιδαν μαθήματα κιθάρας, βιολιού και μαντολίνου και παρείχαν υπηρεσίες νοσοκόμου. Οι Ζακυνθηνοί πούδρες, αρώματα και μαντολάτο του νησιού τους. Οι Ρουμελιώτες, τσοπάνηδες γύρω από την πόλη, πρωί και απόγευμα περιφέρονταν με το “γκιούμι” ανα χείρας πουλώντας γάλα ή περιέφεραν μικρά κοπάδια από κατσίκες πουλώντας το απευθείας από τον μαστό του ζώου.. Οι Μενιδιάτες και οι κάτοικοι των περιχώρων με τα γαίδουράκια τους πωλούσαν λαχανικά, καυσόξυλα, σαπούνι, φρούτα εποχής. Παραφωνία οι Γκραβαρίτες ζητιάνοι (εξ ου: από τα Γκράβαρα είσαι;) που εσύροντο στους δρόμους με στρεβλωμένα σκοπίμως από την νηπιακή ηλικία μέλη τους.
Η οδός Αθηνάς, μπροστά στην αγορά το 1900. Επιχρωματισμένη.
Το 1899 ιδρύεται στην Αθήνα η Φιλοδασική Ένωση Αθηνών με σκοπό την αναδάσωση χέρσων εκτάσεων, την ανάπτυξη της φιλοδασικής συνείδησης και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Ιδρυτές οι: Υπουργός Οικονομικών Φωκίων Νέγρης, ο μηχανικός Ανδρέας Κορδέλλας και ο δασολόγος Κωνσταντίνος Σάμιος.
Για το σκοπό δημιουργήθηκε στο Παγκράτι, κοντά στις οδούς Μερκούρη και Ευτυχίδου, ένα φυτώριο με πηγάδια, δεξαμενές και με μια ατμοκίνητη αντλία, σε οικόπεδο που της παραχώρησε η Μονή Πετράκη.
Το φυτώριο αυτό αυξήθηκε σταδιακά στη σημερινή έκταση του Άλσους Παγκρατίου (30 στρέμματα) και το 1936 παραχωρήθηκε στο Δήμο Αθηναίων.
Από αυτό το φυτώριο και με πρωτοβουλία και συμμετοχή της Φιλοδασικής αναδασώθηκαν κυρίως με πεύκα και σποραδικά κυπαρίσσια οι λόφοι του Λυκαβηττού, Φιλοπάππου, Αρδηττού, των Νυμφών και της Πνύκας, οι πλαγιές της Ακρόπολης, η περιοχή της Σχολής Ευελπίδων στο Πεδίο του Άρεως, οι όχθες του Κηφισσού και του Ποδονίφτη καθώς και τα άλση της “Σωτηρίας“, του Γηροκομείου και της Σχολής Δοκίμων.
Την ίδια εποχή απαγορεύτηκαν τα λατομεία στον λόφο Λυκαβηττού, στον λόφο Φιλοπάππου και στον λόφο Αγχεσμού (Τουρκοβούνια).
Εν τω μεταξύ μεγάλο τμήμα του Πεδίου του Άρεως είχε διατεθεί το 1894 για την κατασκευη της Σχολής Ευελπίδων σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ και δωρεά του Εθνικού Ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ.
H Σχολή Ευελπίδων κατά την αποπεράτωσή της, 1900
ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΒΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ
Με με το βασιλικό διάταγμα της 4ης-10ης.12.1902 (ΦΕΚ Α 229/1902) κηρύχθηκε δασωτέα η προς το βόρειο μέρος της πόλεως Αθηνών δημόσια έκταση, γνωστή «υπό το όνομα “Πεδίον του Άρεως” ή “Πολύγωνον”, όπου βρίσκονται οι στρατώνες του ιππικού και η Σχολή Ευελπίδων», συνολικής επιφανείας 476 στρεμμάτων και 800 τ.μ.
1902. Ο ορισμός σε ΦΕΚ του Πεδίου του Αρεως (και της περιοχής της Σχολής Ευελπίδων) σαν δασωτέες.
Η Λεωφόρος Αλεξάνδρας και το Πεδίο του Άρεως περίπου το 1910.
ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ
Ο Α’ και ο Β’ Βαλκανικός πόλεμος 1912-1914 αύξησε σημαντικά τα σύνορα της Ελλάδας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ και μετά την δολοφονία του στις 18.3.1013 ο διάδοχος Κωνσταντίνος ο Α’ ήταν οι πρωταγωνιστές και στους θριάμβους και στις καταστροφές τα επόμενα χρόνια. Μετά την απομάκρυνση του βασιλιά Κωνσταντίνου το 1920 ανέβηκε στον θρόνο ο γυιος του Αλέξανδρος ο Α’. Μετά τον θάνατόν του στις 12.10.1920 από μόλυνση και την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές στις 1.11.1920 επανέρχεται στον θρόνο ο Κωνσταντίνος Α’.
Στα τέλη του 1916 ο Εθνικός Διχασμός ανάμεσα σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς βρίσκεται στο αποκορύφωμά του. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραμένει στη Θεσσαλονίκη, επικεφαλής της κυβέρνησης της «Εθνικής Άμυνας», ενώ στην πρωτεύουσα κυριαρχούν οι βασιλικοί με τον βασιλιά Κωνσταντίνο να ηγείται του «Κράτους των Αθηνών» . Και οι δύο προχωρούν σε διώξεις των αντιπάλων τους. H Ελλάδα έχει κοπεί στα δύο.
ΤΟ “ΑΝΑΘΕΜΑ” ΣΤΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟ
H επέμβαση των γαλλικών δυνάμεων το Νοέμβριο του 1916 και ο βομβαρδισμός περιοχών της Αθήνας γύρω από το Στάδιο και κοντά στα Ανάκτορα, εξαγρίωσε τους αντιβενιζελικούς, που κατηγόρησαν τους αντιπάλους τους ως προδότες. Κύμα τρομοκρατίας κατά των βενιζελικών ξεσπά στην Αθήνα. Μέσα στο κλίμα αυτό, διοργανώνεται ογκώδης αντιβενιζελική πορεία στις 12 Δεκεμβρίου 1916. Με επικεφαλής την Ιερά Σύνοδο, οι διαδηλωτές κατευθύνονται στο Πεδίο του Άρεως για να αναθεματίσουν τον «σατανά» της πολιτικής ζωής του τόπου Ελευθέριο Βενιζέλο.
Εκεί, όπου σήμερα βρίσκεται το άγαλμα της Αθηνάς, ο κάθε διαδηλωτής ρίχνει μία πέτρα και επαναλαμβάνει την κατάρα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών, Θεόκλητου: «Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδαν, ανάθεμα έστω». Μια καθαρά συμβολική πράξη, δηλωτική όμως της έντασης των παθών που επικρατούσε εκείνη την εποχή στη χώρα μας.
Το “ανάθεμα” Βενιζέλου. Πίσω το κτίριο της Στρατιωτικής Ιππευτικής Σχολής. Δεξιότερα φαίνεται στο βάθος το κτίριο του ιπποδρόμιου της φρουράς Αθηνών (από λάθος αναγράφεται της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού) Αθήνα, Μάιος 1917.
Από την θεματολογική συλλογή: Η Στρατιά της Ανατολής υπό τας διαταγάς του στρατηγού Σαράϊγ. (3 Οκτωβρίου 1915-21 Δεκεμβρίου 1917)
Από την τελετή του “Αναθέματος” στον Βενιζέλο 12 Δεκεμβρίου 1916. Πεδίο του Άρεως. Πίσω είναι η Στρατιωτική σχολή Ιππικού.
Πεδίον του Άρεως 1917 – Όρκος πίστης στον βασιλέα Αλέξανδρο παρουσία του Ελ. Βενιζέλου.
Από τη θεματική συλλογή: Η Στρατιά της Ανατολής υπό τας διαταγάς του στρατηγού Σαράιγ (3 Οκτωβρίου 1915 – 21 Δεκεμβρίου 1917: Τα γεγονότα στην Αθήνα: Μάρτιος 1916 – Δεκέμβριος 1917)
Πεδίον του Άρεως 1918 – Επιθεώρηση των ελληνικών στρατευμάτων από το Γάλλο στρατηγό Guillaumat παρουσία της Ελληνικής Κυβέρνησης.
Από τη θεματική συλλογή: Το πολεμικό μέτωπο της Ανατολής υπό τας διαταγάς του στρατηγού Guillaumat (22 Δεκεμβρίου 1917 – 18 Ιουνίου 1918)
ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
Μετά την Μικρασιατική καταστροφή, εκατοντάδες χιλιάδες ομογενείς, ξεριζωμένοι από τις προαιώνιες εστίες τους, βρήκαν καταφύγιο στην Ελλάδα. Σύμφωνα με στοιχεία της απογραφής του 1928, στην Ελλάδα βρίσκονταν συνολικά 1.221.849 πρόσφυγες, από τους οποίους το 1.069.957 είχαν καταφτάσει μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Ετσι, ο πληθυσμός της χώρας αυξήθηκε στα 6.204.681 από 5.016.889 (πηγή: Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος – Στατιστική Επετηρίς της Ελλάδος 1930). Δηλαδή αύξηση πληθυσμού κατά 25%!
Παρά τα προβλήματα, τις καθυστερήσεις και τις διαφόρων ειδών «εξυπηρετήσεις» διεφθαρμένων κρατικών υπαλλήλων, το πρόγραμμα στέγασης των προσφύγων ήταν ένα γιγαντιαίο έργο. ‘Ομως υπήρξαν πολλές γηγενείς αντιστάσεις στο να ενσωματωθούν οι πρόσφυγες στην ελληνική κοινωνία.
Χαρακτηριστικά είναι ορισμένα άρθρα του Γεώργιου Βλάχου στην εφημερίδα «Καθημερινή», ο οποίος φτάνει στο σημείο να αρνείται ακόμα και τις προσφυγικές ψήφους για το Λαϊκό Κόμμα: «Με έκπληξίν μας είδομεν εις τα χθεσινά φύλλα ότι το Λαϊκόν Κόμμα θα περιλάβη τρεις πρόσφυγας πολιτευομένους εις τον συνδυασμόν Αθηνών. Διατί θα τους περιλάβη; […]. Αλλά είναι Ελληνες και όμαιμοι και αδελφοί. Ας είναι και αδελφοί και εξάδελφοι. Οταν αποκτήσουν συνείδησιν πολιτικήν και θέλησιν πολιτών ελευθέρων -πράγμα το οποίον δεν θα συμβή ποτέ- τότε θα δικαιούνται να θεωρούνται μεταξύ ημών, όχι μόνον ως εκλογείς αλλά και ως εκλέξιμοι. Επί του παρόντος οι πρόσφυγες δεν έχουν καμμίαν θέσιν εις τους συνδυασμούς του Λαϊκού Κόμματος» («Καθημερινή», 19/7/1928).
Οι πρόσφυγες βρίσκουν καταλύμματα, σε άθλιες κατά κανόνα συνθήκες, κυρίως σε περιοχές γύρω από την Αθήνα: Βύρωνας, Νέα Ιωνία-Ποδονίφτης, Καισαριανή, Κοκκινιά με κριτήριο την ύπαρξη πόσιμου νερού και την εγγύτητα στα όρια της πόλης. Τέσσερις συνοικισμοί δημιουργήθηκαν μέσα στην πόλη των Αθηνών: Ασύρματος στα Πετράλωνα, τα Κουντουριώτικα (μεταξύ Αμερικάνικης πρεσβείας και Γκύζη), στην περιοχή του Πεδίου του Άρεως, στις όχθες του Ιλισσού.
Για την άμεση αποκατάστασή τους μέτρησε συχνά η ύπαρξη δημόσιας ή εύκολα απαλλοτριώσιμης γης (Καισαριανή, Τζιτζιφιές κ.α.) ή όπου υπήρξαν προσωρινοί διαθέσιμοι χώροι (προαύλιο Χατζηκυριάκειου, παλιό σκοπευτήριο Καλλιθέας, Κουντουριώτικα, Πεδίον Άρεως κ.λπ.)
Οι ασθένειες και ο ψυχικός τραυματισμός κατέβαλλαν πολύ συχνά τους ταλαιπωρημένους, υποσιτισμένους και υποτυπωδώς στεγασμένους εκπατρισμένους Μικρασιάτες. Η θνησιμότητα, ιδιαίτερα τους πρώτους μήνες, έφθασε σε υψηλά επίπεδα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Κοινωνίας των Εθνών το 20% των προσφύγων πέθαναν μέσα σε έναν χρόνο από την άφιξή τους στην ελληνική επικράτεια (ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ 2.1.2017. Συνέντευξη με τον υποδιευθυντή του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Σταύρο Ανεστίδη)
Εγκατάσταση προσφύγων στα θεωρεία του Δημοτικού Θεάτρου
Εγκατάσταση προσφύγων στους αρχαιολογικούς χώρους (Θησείο)
Στη βόρεια πλευρά του Πεδίου του Άρεως προς την Κυψέλη σχηματίστηκε προσφυγικός συνοικισμός με παράγκες, όπου κατοικούσαν εξαθλιωμένες οικογένειες, οι οποίες έζησαν εκεί μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.
Η προσφυγική συνοικία του Πολυγώνου (1922 – μέσα δεκαετίας ’60) – Φωτογραφίες του Δημήτρη Παπαδήμου από το Φωτογραφικό Αρχείο του ΕΛΙΑ
ΙΔΙΩΤΙΚΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΙ
Η σύσταση κρατικών συνοικισμών για τους πρόσφυγες λειτούργησε σαν πρότυπο για ιδιωτικές επιχειρήσεις για την σύσταση αστικών συνοικισμών βάσει ειδικής διάταξης του νόμου περί σχεδίων πόλεων του 1926. Οι επιχειρηματίες έχοντας την κυριότητα μεγάλων εκτάσεων συνέτασαν ρυμοτομικά σχέδια αυτοτελών οικισμών, οι οποίοι εγκρίνονταν μέσω διαταγμάτων, συχνά ανεξάρτητα αν ακολουθούσαν τις προϋποθέσεων που έβαζε ο νόμος. Στη συνέχεια με συναρπαστικές διαφημίσεις πωλούσαν αγρούς ή βραχότοπους σαν οικόπεδα. Ετσι σε μια δεκαετία προέκυψαν οι συνικισμοί Κυπριάδου, Ψυχικού, Ηλιουπόλεως, Χολαργού και Γαργητού (Βριλήσσια). Εκτός από τους συνοικισμούς του Ψυχικού και της Ηλιουπόλεως, για τους υπόλοιπους είναι αγνωστοι οι σχεδιαστές τους. Η διεύθυνση του τμήματος του Σχεδίου Πόλεως του Υπουργείου κατάφερνε συχνά να εξασφαλίσει τουλάχιστον την ύπαρξη συγκοινωνιακών αρτηριών όπως της Μεσογείων (για το σχέδιο Χολαργού) που διευρύνθηκε από 10 σε 30 μέτρα.
ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ
Παράλληλα όμως με το οργανωμένο οικοπεδεμπόριο υπήρχε ζήτηση φτηνών οικοπέδων από τις πιεστικές ανάγκες των βιοπαλαιστών. Ετσι γινόταν, εκτός των σχεδίων πόλεως, παράνομη πώληση οικοπεδων με κατάτμηση αγρών και με τοπική ιδιωτική ρυμοτομία, της οποίας οι γραμμές δεν συνεχίζονταν στον επόμενο οικοπεδέμπορο.
Ετσι φτιαχτηκαν οι οικισμοί στην περιοχή Θυμαράκια-Τρεις Γέφυρες-Αναβρυτή μέχρι τον Ποδονίφτη, τα Καραγιαννέϊκα βόρεια της Κυψέλης, γύρω από τον Αγιο Στυλιανό πίσω από την σχολή Ευελπίδων, Γούβα, Δουργούτι (Νέος Κόσμος), Χαμοστέρνα, νότια Πετράλωνα κλπ.
Σύμφωνα με τον Κ. Μπίρη η πρωτεύουσα πήρε τόση έκταση με τόσο κακή ρυμοτομία ώστε ποτέ ίσως δεν θα μπορέσει να καλύψει τις ανάγκες της σε έργα υποδομής ούτε να αποτελέσει πολεοδομικώς οργανωμένο οικισμό.
Μια άλλη Αθήνα έχει γεννηθεί…
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ με το Μέρος Ε (ως το 1945)
Για αυτή την παρουσίαση βασιστήκαμε σε στοιχεία: 1. από την εξαιρετική δουλειά για το Πεδίον του Άρεως που έγινε από μαθητές και μαθήτριες της Α΄ Λυκείου στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών το έτος 2014 - 15, με υπεύθυνη την εκπαιδευτικό Ιωάννα Ηλιοπούλου. 2. Από το ιδιαίτερα τεκμηριωμένο βιβλίο "ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ" του Κώστα Η. Μπίρη, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ 3. Από το λεύκωμα "Αθήνα 1833-1900, Φωτογραφικές Μαρτυρίες" του Μουσείου Μπενάκη 4. Από την ιστοσελίδα enikos.gr 5. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο 6. Ιστοσελίδα www.monumenta.gr