Ίχνη στον χρόνο: Ενα πάρκο γεννιέται στο γύρισμα του αιώνα (μέρος Γ, έως το 1900)

ΣΥΝΕΧΕΙΑ από το Μέρος Β (ως το 1870)

Η Αθήνα του 1870, προς την ορεινή της πλευρά αναπτυσόταν σε δύο άξονες. Ο ένας, η πεδιάδα του Κηφισού, προς τα Πατήσια και η άλλη, η πεδιάδα του Ιλισσού, προς το Μαρούσι. Το κεντρικό σχέδιο της πόλης, το σημερινό ιστορικό κέντρο, είχε πάρει την μορφή του. Η μαχη μεταξύ αυτών που είχαν το όραμα και αυτών που έκαναν τις real estate business της εποχής είχε γείρει προς τους δεύτερους. Εν τούτοις υπήρξαν αντιστάσεις. Κυρίως από υπηρεσίες του δημοσίου, οι οποίες παρά την επιβολή αποφάσεων από τους Υπουργους, διέσωσαν και έδωσαν λύσεις σε μια πόλη που αναπτυσόταν άναρχα και αυθαίρετα.

Σχέδιο του 1870. Τα ονόματα έχουν προστεθεί από εμάς.

Το ρυμοτομικό σχέδιο της Αθήνας αναπτυσσόταν αργά και διστακτικά λόγω των οικονομικών και πολιτικών πιέσεων και αφού πριν είχαν δημιουργηθεί πολεοδομικά τετελεσμένα γεγονότα. Ερχόταν απλά να νομιμοποιήσει τις αυθαιρεσίες και να τις ενσωματώσει στον ιστό της πόλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι κανείς δεν προέβλεψε να εξασφαλίσει την συνέχεια των οδών Γ’ Σεπτεμβρίου και Αριστοτέλους που έρχονταν από το κέντρο και αυτές διεκόπηκαν στην οδό Αγ. Μελετίου.

Ακολουθεί ο πίνακας με τις διαδοχικές μικρές επεκτάσεις του Σχεδίου της Αθήνας από το 1836 έως το 1930. Οι περισσότερες είναι διαρυθμίσεις μικρών περιοχών της τάξεων των 10-300 στρεμμάτων. Ενδεικτικά για να υπάρχει ένα μέτρο των μεγεθών, το σημερινό Πεδιο του Άρεως έχει έκταση 270 στρέμματα.

Επεκτάσεις του Σχεδίου της Αθήνας από το 1836 έως το 1930.

Ομως σε αντίθεση με την τάση της εποχής, υπήρξαν φωτισμένοι άνθρωποι που με επιμονή και γεναιότητα έδωσαν λύσεις απαραίτητες για την πόλη. Τέτοια περίπτωση ήταν ο Ιωάννης Γενίσαρλης, 1824-1886, αξιωματικός του μηχανικού της σχολής Ευελπίδων. Μηχανικός της πόλης των Αθηνών. Καθηγητής Τοπογραφίας στο Πολυτεχνείο το 1863, Συμμετείχε στην επιτροπή για την σύνταξη του ρυμοτομικού σχεδίου του 1864.

Αντιλήφθηκε ότι η πόλις θα πνιγόταν από την έλλειψη συγκοινωνικών αρτηριών. Συνέλαβε και πραγματοποίησε το έτος 1876-1878 το έργο της δημιουργίας της Λ. Αλεξάνδρας, συνδέοντας την Πατησίων με την Κηφισίας. Τότε η σημερινή Λ. Αλεξάνδρας ήταν ένα μονοπάτι με πολλούς ελιγμούς που ακολουθούσε την νότια όχθη του χείμαρρου Κυκλόβορου και ετρέπετο προς τον Αγ. Δημήτρη Αμπελοκήπων για να συναντήσει το δρόμο του Μαρουσιού. Την περίοδο της χάραξής της υπήρξε οργίλη αντίδραση στην δημιουργία του, από τον μεγαλοκτηματία της περιοχής Νικολαϊδη, του οποίου τα κτήματα η οδός θα κατέτειμνε. Έτσι υπήρξε σοβαρός κίνδυνος να αποτραπεί η διάνοιξη της οδού. Και στο πρόβλημα αυτό έδωσε λύση ο Δήμος Αθηναίων το 1878, αγοράζοντας τα κτήματα του Νικολαΐδη έκτασης 300 στρεμμάτων.

Φυλακές Αβέρωφ (τέως Εφηβείο Αβέρωφ) πριν την κατασκευή της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, στην θέση που σήμερα είναι το κτίριο του Αρείου Πάγου. Από την συλλογή Martin Baldwin-Edwards

Η Καλλιόπη Κεχαγιά (1839-1905), πρωτοπόρος εκπαιδευτικός και φεμινίστρια του 19ου αιώνα, ανέλαβε την πρωτοβουλία για την ανέγερση και σύσταση του Εφηβείου. Σύμφωνα με την Κεχαγιά, η κατάσταση των ελληνικών φυλακών για τους ανήλικους ήταν απαράδεκτη, καθώς ανήλικοι τρόφιμοι συμβίωναν με τους ενήλικες.
Το Εφηβείο Αβέρωφ λειτούργησε από το 1892 και αποτέλεσε υπόδειγμα σωφρονιστικού καταστήματος την εποχή εκείνη για την Ελλάδα. Διέθετε σχολείο, βιβλιοθήκη, εργαστήρια σε ειδικούς χώρους στα οποία εξασκούνταν οι τρόφιμοι, νοσοκομείο με αυτόνομους χώρους αναρρώσεως, μαγειρείο, τραπεζαρία και ναό.
Λίγα χρόνια μετά την κατασκευή τους, και παρά το αρχικό όραμα, μετατράπηκαν σε φυλακές πολιτικών κρατουμένων, αντιπάλων του εκάστοτε καθεστώτος. Το ϊδιο συνεχίστηκε κατά την δικτατορία Μεταξά, την Κατοχή, τον Εμφυλιο και την δικτατορία του 1967. Γκρεμίστηκε το 1972.

Οι φυλακές Αβέρωφ από την λεωφόρο Αλεξάνδρας το 1960

Την ίδια εποχή 1876-1878, ο Ιωάννης Γιανίσαρλης, κατάφερε να σχεδιάσει και να πραγματοποιήσει και έναν άλλο σημαντικό οδικό άξονα. Συνέδεσε ευθυγράμμως και με ευρύτατο πλάτος την Αθήνα και τον Πειραιά μέσω της Λ. Συγγρού, επάνω στον αρχαίο δρόμο που ένωνε την Αθήνα με το εμπορικό της λιμάνι, τον Πειραιά.

Λεωφόρος Συγγρού 1900

Ο ίδιος επίσης διέκρινε το πρόβλημα των οδών Αχαρνών και Λιοσίων που συνέκλειναν στην πλ. Βάθη όπου υπήρχε διάβαση του χειμάρρου Κυκλόβορου που κατέβαινε την Βαλτινών – Μπούσγου – Μάρνη.  Πρότεινε την διαπλάτυνση του παλαιού αυτού δρόμου σε 20μ μέχρι την Ομόνοια και την Σταδίου. Το σχέδιο εγκρίθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο το 1876. Το ίδιο την ανακάλεσε λίγες μέρες αργότερα λόγω πιέσεων των συμφερόντων γης.

Μερική άποψη από τον Κυκλόβορο εκεί που είναι σήμερα η Πλατεία Μεταξουργείου. 
AUG. LOFFLER (1822-1866) (ζωγράφος) & A.FESCA (χαράκτης)  
Μουσείον της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία

Το 1861 κατασκευάζεται μέσα στο Πεδίο του Άρεως, μπροστά από τον ναό των Ταξιαρχών το Ιπποδρόμιο της Φρουράς των Αθηνών που αναλάμβανε την εκπαίδευση των εφίππων Αξιωματικών στην ιππασία, τη δημιουργία εκγυμναστών για την ιππασία, την εκγύμναση των καινούργιων ίππων και την εκπαίδευση των νεοσυλλέκτων του Ιππικού. Το 1869 διατάχθηκε η ανέγερση στρατώνα Ιππικού στην Αθήνα, στο Πεδίο του Άρεως. Ο μεγαλοπρεπής αυτός στρατώνας, πρότυπο κτίριο αρχιτεκτονικής του 19ου αι., κατεδαφίστηκε μετά τη διαμόρφωση του Πεδίου σε Αλσος.

1861, Ιπποδρόμιο Φρουράς Αθηνών

Το 1884 ιδρύθηκε το Σχολείο Ιππευτικής στην Αθήνα, στο οποίο συγχωνεύθηκε το Ιπποδρόμιο Φρουράς Αθηνών, με σκοπό τον καταρτισμό ικανών εκπαιδευτών ιππασίας και εκγυμναστών ίππων. Το 1888 κατασκευάστηκε στο Πεδίο του Αρεως, κοντά στο στρατώνα, κλειστό Ιπποδρόμιο, το Ιπποδρόμιο Συνταγματάρχου Μελεάγρου, το οποίο καταδαφίστηκε την ίδια εποχή με τον στρατώνα. Καταστράφηκε στα Δεκεμβριανά. Σήμερα εκεί βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του Πανελλήνιου Γυμναστικού Συλλόγου.

Στρατιωτική ιππευτική σχολή.

O Χάρτης του 1875 εμφανίζει το Πεδίου του Άρεως σαν “Exercir platz” σηλαδή σαν Xώρο Aσκήσεων. Εμφανίζονται οι στρατώνες ιππικού, ο ναός των Ταξιαρχών καθώς και για πρωτη φορά ο Αγ. Χαράλάμπος.

O Χάρτης του 1875

Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ
Ο Αναστάσιος Ορλάνδος (Μεσαιωνικά μνημεία της πεδιάδος των Αθηνών και των κλιτύων Υμηττού – Πεντελικού Πάρνηθος και Αιγάλεω, ΕΣΤΙΑ, 1923) αναφέρει για το ναό των Ταξιαρχών τα ακόλουθα: «Ευρίσκεται εν τω πεδίω του Άρεως (Πολυγώνω) παρά το μνημείον των Ιερολοχιτών. Είναι ναός σταυροειδής φέρων αντί τρούλλου καμάραν κυλινδρικήν διευθυνομένην από Α προς Δ θέσεως αρχαιοτέρου, ούτινος διαφαίνεται εξωτερικώς η μεγάλη ημικυκλική αψίς του ιερού. Εκ του παλαιοτέρου δε τούτου ναού προέρχεται πιθανώτατα και το έξωθεν του ναού αποκείμενον μαρμάρινον, μετ’ αναγλύφων διακοσμήσεων, επιστύλιον. Χρονολογία, 16ου ή 17ου αιώνος.»

Ο ναός των Ταξιαρχών στο Πεδίο του Άρεως. Μπροστά του το ταφικό μνημείο του Αλέξανδρου Υψηλάντη και το κενοτάφιο των Ιερολοχιτών

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ
Ο Αναστάσιος Ορλάνδος στο ίδιο σύγγραμα αναφέρει για το ναό του Αγίου Χαραλάμπους τα ακόλουθα: «Ευρίσκεται προς αν. Των Ταξιαρχών παρά την οδόν την άγουσαν εις την Σχολήν των Ευελπίδων. Είναι μικρά (4.00Χ7.00) καμαροσκέπαστος βασιλική μεθ΄ ημιεξαγωνικής αψίδος ιερού, διατηρούσα την παλαιάν τοιχογραφίαν της Πλατυτέρας. Χρονολογία, 18ου ή αρχών 19ου αιώνος.» Σ.Σ. Ο ναός περιλαμβάνεται στον χάρτη του 1875.
Το διάστημα 1954-1958 την τοιχογράφηση του ναού ανέλαβε ο Φώτης Κόντογλου.

Ο ναός του Αγίου Χαράλαμπου στο Πεδίο του Άρεως.

Ο Χάρτης του 1888 δείχνει με λεπτομέρειες την περιοχή του Πεδίου του Άρεως, το Μουσείο στην όχθη του Κυκλόβορου και το Πολυτεχνείο. Επίσης την οδό Καπλανών, όπως ονομαζόταν τότε η σημερινή οδός Μαυρομματαίων.

Ο Χάρτης του 1888

ΚΕΝΟΤΑΦΙΟ ΤΩΝ ΙΕΡΟΛΟΧΙΤΩΝ
Eίναι to  πρώτο μνημείο τέτοιου είδους στη νεότερη Αθήνα, ένα Ηρώο, το Κενοτάφιο των Ιερολοχιτών, που αναγέρθηκε το 1843, με ιδιωτική πρωτοβουλία, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη, προς τιμή των ιερολοχιτών που έπεσαν στο Δραγατσάνι. Πρόκειται για μια στήλη – πεσσό, που επιστέφεται από μία περικεφαλαία. Ο τύπος του μνημείου ανάγεται στα αρχαία ελληνικά πρότυπα και συναντάται συχνά στην Ευρώπη το 18ο αιώνα. Η αρχική του θέση ήταν τον κήπο της νεοανεγερθείσας Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, αλλά το 1885 μεταφέρθηκε στο Πεδίον του Άρεως, στον περίβολο του ναού των Ταξιαρχών.

Το κενοτάφιο των Ιερολοχιτών στο Πεδίο του Άρεως.

ΜΝΗΜΕΙΟ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΔΟΜΟΚΟ
Στον περίβολο του ναού των Ταξιαρχών στήθηκε το 1905 μνημείο προς τιμήν των πεσόντων Φιλελλήνων στην μάχη του Δομοκού τον Μάιο του 1897 με αντιμέτωπες δυνάμεις το Ελληνικό Βασίλειο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το αποτέλεσμα της ήταν η ήττα του ελληνικού στρατού ο οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις θέσεις του και να υποχωρήσει νοτιότερα πριν την τελική συνθηκολόγηση.
Στην μάχη του Δομοκού αγωνίστηκε γενναία η Λεγεώνα των Φιλελλήνων η οποία αποτελούνταν από 3.000 φιλέλληνες η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων ήταν Ιταλοί.
Δημιουργός του, το 1901, ήταν  ο γλύπτης Λάζαρος Σώχος, ο οποίος έλαβε ενεργά μέρος στην μάχη του Δομοκού υπό την σημαία της Λεγεώνας των Φιλελλήνων. Στην κορυφή υπάρχει περικεφαλαία ενώ στην πρόσοψη είναι εντοιχισμένο ορειχάλκινο ανάγλυφο μετάλλιο το οποίο απεικονίζει τον Περικλή Βαρατάση, ο οποίος υπήρξε επικεφαλής της Λεγεώνας.

Μνημείο προς τιμήν των πεσόντων Φιλελλήνων στην μάχη του Δομοκού το 1897, στο Πεδίο του Άρεως.

ΤΑΦΙΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΥΨΗΛΑΝΤΗ
Στον ίδιο χώρο τοποθετήθηκε, το 1964,το ταφικό μνημείο του Αλέξανδρου Υψηλάντη, του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής της Φιλικής Εταιρείας. Αν και δεν υπάρχει υπογραφή του καλλιτέχνη αποδίδεται στο γλύπτη Λεωνίδα Δρόση το 1869. Το νεκρό σώμα βρίσκεται ξαπλωμένο πάνω σε σαρκοφάγο με ανάγλυφες διακοσμήσεις στις πλευρές του. Πρόκειται για το μοναδικό παράδειγμα ανδρικής μορφής στον τύπο αυτό στον Ελλαδικό Χώρο.
Την ίδια χρονιά έγινε η ανακομιδή των οστών του Αλέξανδρου Υψηλάντη από τη Βιέννη, τα οποία εναποτέθηκαν στο μνημείο.
Η αρχική θέση του μνημείου ήταν στο Πολυτεχνείο. Επειδή υπέστη βανδαλισμούς το 1964 μεταφέρθηκε μπροστά από τον Ιερό Ναό των Ταξιαρχών στο Πεδίον του Άρεως κοντά στα κενοτάφια των Ιερολοχιτών του 1821 και των πεσόντων στο Δομοκό το 1897.

Το ταφικό μνημείο του Αλέξανδρου Υψηλάντη στο Πεδίο του Άρεως.

ΕΝΑ ΠΑΡΚΟ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ
Με το βασιλικό διάταγμα της 23ης-27ης.7.1887 (ΦΕΚ Α 201/1887) εγκρίθηκε το πρώτο διάγραμμα για τη ρύθμιση του χώρου του Πεδίου Άρεως ως υπαίθριου τόπου συγκέντρωσης του κοινού για περίπατο και αναψυχή, δηλαδή ως κατ’ εξοχήν κοινοχρήστου μη οικοδομήσιμου χώρου κεφαλαιώδους σημασίας και μάλιστα με δασικό χαρακτήρα. Στο σχέδιο προβλεπόταν η Λεωφόρος Αλεξάνδρας ως όριο της πόλεως.

Βέβαια το σχέδιο του Γεωργίου Α΄ δεν εφαρμόστηκε. Κατά παράβαση του Σχεδίου, κατασκευάστηκαν στις δεκαετίες που ακολούθησαν το Νοσοκομείο Κτηνών, τα κτίρια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, διάφοροι ημιμόνιμοι και προσωρινοί προσφυγικοί συνοικισμοί, καφενεία κ.ά.

Με το βασιλικό διάταγμα της 20ης.6-23ης.9.1900 (ΦΕΚ Α 228/1900) ο χώρος του Πεδίου Άρεως χαρακτηρίσθηκε κοινόχρηστος. Το Πεδίο του Άρεως ονομάζεται Πλατεία Αρεως (μάλλον από λάθος), όνομα που παρέμεινε μέχρι το 1902 που νέο διάταγμα επαναφέρει το σωστό του όνομα.

Το Πεδίο του Άρεως απέκτησε όπλα εναντίον της συνεχούς, εδώ και πάνω από έναν αιώνα, πολιορκίας του. Εχασε τμήματά του αλλά παραμένει όρθιο.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ με το Μέρος Δ (ως το 1925)

Για αυτή την παρουσίαση βασιστήκαμε σε στοιχεία: 1. από την εξαιρετική δουλειά για το Πεδίον του Άρεως που έγινε από μαθητές και μαθήτριες της Α΄ Λυκείου στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών το έτος 2014 - 15, με υπεύθυνη την εκπαιδευτικό Ιωάννα Ηλιοπούλου. 2. Από το ιδιαίτερα τεκμηριωμένο βιβλίο "ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ" του Κώστα Η. Μπίρη, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ 3. Από το λεύκωμα "Αθήνα 1833-1900, Φωτογραφικές Μαρτυρίες" του Μουσείου Μπενάκη και 4. Από την ιστοσελίδα enikos.gr

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.