Αν είχε μάτια το Πεδίο του Άρεως θα ήταν μάρτυρας πολύ σημαντικών γεγονότων της ιστορίας της χώρας μας μετά την Ανεξαρτησία. Ιστορία κοινωνική, πολιτιστική, πολιτική. Ας δούμε τι θα έβλεπε:
Χαρτογράφηση της Αθήνας του 1837. Του Φερδινάνδου Αλδενχόφεν. “Τοπογραφία των Αθηνών και των Περιχώρων αυτής, σε κλίμακα 1:20.000
Οι πορτοκαλί γραμμές είναι δικές μας όπως και οι ονοματοδοσίες γύρω από το Πεδίο του Άρεως των σημερινών δρόμων και της θέσης του Μουσείου. Στόχος είναι να έχουμε καλύτερη εικόνα του που βρισκόταν η πόλη μας πριν από 183 χρόνια!
Μέχρι τη δεκαετία του 1920 η περιοχή του Πεδίου του Άρεως αποτελούσε έναν ακάλυπτο χώρο ανάμεσα σε δύο χειμάρρους, αποκομμένο από τον υπόλοιπο πολεοδομικό ιστό.
Ο Κυκλοβόρος, ένας από τους μεγαλύτερους χειμάρρους της Αθήνας, με θορυβώδη και ορμητικά νερά, ξεκινούσε με δύο παραποτάμους από την νότια πλευρά των Τουρκοβουνίων και από τον Λυκαβηττό, οι οποίοι ενώνονταν κάτω από τον σημερινό λόφο Φινόπουλου. Ο παραπόταμος από τα Τουρκοβούνια διερχόταν από τις σημερινές οδούς Αμφείας, Νορντάου, Βαλτινών και Μπούσγου. Ο παραπόταμος από τον Λυκαβηττό ελισσόταν στην περιοχή που σήμερα είναι η Λ. Αλεξάνδρας. Στη συνέχεια ο ενιαίος Κυκλοβόρος μέσω της οδού Μάρνη (που λεγόταν οδός Κυκλοβόρου) έφθανε στην πλατεία Βάθης, όπου συναντούσε ένα μικρό ρέμα που κατέβαινε από το λόφο του Στρέφη μέσω της οδού Στουρνάρη.
Ο χείμαρρος του Αγίου Στυλιανού, ξεκινούσε από τα Τουρκοβούνια, έφθανε στο Πεδίον του Άρεως, κατέβαινε την οδό Ευελπίδων κσι Κοδριγκτώνος και τα ίχνη του χάνονταν στην οδό Παρασίου, κοντά στην πλατεία Αττικής. Κατά άλλη χαρτογράφηση ενώνεται με τον Κυκλοβόρο πριν την Πλ. Βάθης.
Δεν είναι καθόλου περίεργο λοιπόν που το Πεδίο του Άρεως έχει τόσα υπόγεια νερά. Παλαιότερα είχε 6 γεωτρήσεις. Είναι άγνωστο για το αν δουλεύει κάποια ακόμα.
Η πλήρης εικόνα ολόκληρης της χαρτογράφησης για τον πολύ ενδιαφέροντα αυτόν χάρτη βρίσκεται εδω: https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/ids:11323807$1i
Για να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη άποψη των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών της εξέλιξης της πόλης των Αθηνών από το 1800, είναι απαραίτητες και οι πιο κάτω πληροφορίες:
Στον πιο πάνω πίνακα φαίνεται και το ξεχασμένο πια (καθόλου παράξενο λαμβάνοντας υπόψη το πόσο μισητός ήταν ο Χατζή Αλή Χασεκή στους Αθηναίους) οχυρωματικό τείχος του Χασεκή του 1778, το οποίο περιέβαλε την Αθήνα και τμήμα της γύρω πεδιάδας.
Το τείχος φαίνεται καλύτερα στο πιο κάτω σχεδιάγραμμα του Γάλλου προξένου Lois Francois Sebastian Fauvel (τα ονόματα των πυλών έχουν προστεθεί από εμάς)
Για να υπάρχει μια εικόνα για την σχεδιαζόμενη ανάπτυξη της Αθήνας το 1837, πρόβαλεται η εικόνα του πιο πάνω πίνακα του Richard Temple (1810) επάνω στην χαρτογράφηση του Φερδινάνδου Αλδενχόφεν (1837). Φαίνεται η διάνοιξη νέων δρόμων Ερμού (οριζόντια), Αθηνάς (κατακόρυφη πιο φαρδιά) και Αιόλου (λεπτή παράλληλη της Αθηνάς), επάνω στον ιστό της παλαιάς Αθήνας. Το τρίγωνο των δρόμων που τονίζεται έχει κορυφή την πλ. Ομονοίας και μέσω των πλευρών (οδ. Πειραιώς και οδ. Σταδίου) οδηγούν στην αδόμητη περιοχή που συνδέονται τώρα η οδ. Πειραιώς και η οδ. Ερμού και στην σημερινή πλ. Συντάγματος. Η φαρδιά οδός δίπλα στην οδ. Σταδίου είναι η οδ. Πανεπιστημίου όπου και τελειώνει το σχέδιο της Αθήνας και αρχίζουν αγροτικές εκτάσεις.
Λιγα χρόνια νωρίτερα, το 1833, είχε παρουσιασθεί η φημισμένη πολεοδομική πρόταση των Κλεάνθη και Σάουμπερτ, η οποία και εγκρίθηκε από την μετακαποδιστριακή αντιβασιλεία και θα οδηγούσε την Αθήνα από τον 19ο στον 20ο αιώνα.
Η πρόταση στηριζόταν σε ένα τρίγωνο με κορυφή τα Ανάκτορα (περίπου στην σημερινή Ομόνοια), με δύο σκέλη. Το ένα προς το Στάδιο, και το άλλο προς τον Πειραιά. Οι δύο άλλες κορυφές του τριγώνου θα ήταν στην θέση της σημερινής πλατείας Συντάγματος και στην διασταύρωση Πειραιώς και Ερμού (Κορεάτικη αγορά). Οι δύο τελευταίες πλατείες θα συνδέονταν μεταξύ τους με την σχεδιαζόμενη φαρδιά οδό Ερμού. Στα μισά των δύο σκελών θα υπήρχαν δύο τετράγωνες πλατείες (η σημερινές πλ. Κουμουνδούρου και πλ. Κλαυθμώνος) που επίσης θα συνδέονταν μεταξύ τους με λεωφόρο (την σημερινή οδό Ευριπίδου).
Οι οργισμένες διαμαρτυρίες των ιδιοκτητών εκτάσεων που θα απαλλοτριώνονταν (αλλά και τα ασθενικά οικονομικά του κράτους) οδήγησαν στην απόσυρση του σχεδίου, το οποίο τροποποιήθηκε με το σχέδιο Kleze που εγκρίθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου του 1834, ενώ ταυτόχρονα οριζόταν ότι την 1η Δεκεμβρίου, δηλαδή σε λιγότερο από δυόμισι μήνες, θα μεταφερόταν στην Αθήνα από το Ναύπλιο η έδρα του Κράτους.
Τα κύρια χαρακτηριστικά του σχεδίου Kleze σε σχέση με το προηγούμενο των Κλεάνθη και Σάουμπερτ ήσαν:
– η μείωση της συνολικής έκτασης της πόλης,
– η μερική μείωση της έκτασης του χώρου των ανασκαφών, με όριο την οδό Αδριανού,
– ο περιορισμός του πλάτους των δρόμων και της επιφάνειας των πλατειών, καθώς και η κατάργηση των εντός της πόλης λεωφόρων,
– η περιστολή του φαινομένου της κατάτμησης της Παλαιάς Πόλης: αντί της χάραξης πλήθους νέων δρόμων, προτάθηκε η διευθέτηση των παλαιών δρομίσκων, με ελαφρές διαπλατύνσεις και ευθυγραμμίσεις εδώ και εκεί και, τέλος,
– η μεταφορά των Ανακτόρων και συνεπώς όλου του διοικητικού κέντρου βάρους της πόλης από την πλατεία Ομονοίας στα υψώματα του Κεραμεικού.
Σχέδιο Kleze που αντικατέστησε το σχέδιο Κλεάνθη και Σάουμπερτ
Αφού απορρίφθηκε η πρόταση του Schinkel για κατασκευή των Ανακτόρων επάνω στην Ακρόπολη(!), κατέληξαν στην τροποποίηση του διαπρεπή βαυαρού Friedrich von Gaertner το 1836, ο οποίος μετεφερε τα ανάκτορα στον χώρο που σήμερα είναι η Βουλή των Ελλήνων.
Εν τω μεταξύ, προ της αδυναμίας της Κυβέρνησης να στηρίξει οικονομικά τις προβλεπόμενες απαλλοτριώσεις, αποφασίστηκε, στις 11 Νοεμβρίου 1836, νέα μείωση του αρχαιολογικού χώρου, γνωστή ως τροποποίηση Hansen-Schaubert
Και έτσι αυτό το γαϊτανάκι οδήγησε στην Αθήνα που έχουμε σήμερα.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ με το Μέρος Β (ως το 1870)
Για αυτή την παρουσίαση βασιστήκαμε σε στοιχεία από την εξαιρετική δουλειά για το Πεδίον του Άρεως που έγινε από μαθητές και μαθήτριες της Α΄ Λυκείου στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών το έτος 2014 - 15, με υπεύθυνη την εκπαιδευτικό Ιωάννα Ηλιοπούλου. Επίσης σε στοιχεία που πήραμε και από την ιστοσελίδα ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ