ΣΥΝΕΧΕΙΑ από το Μέρος Α (ως το 1837)
Μετά τις σημαντικές ανατροπές στο σχέδιο Κλεάνθη και Σάουμπερτ από τα σχέδια Kleze και Gaertner δημιουργήθηκε Οικοδομική Επιτροπή για την συνέχιση της οικοδομήσεως των Αθηνών στην οποία συμμετείχαν και οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ. Αυτοί κατάφεραν αλλαγές στο σχέδιο Gaertner , όπως η επαναφορά του πλάτους της σημερινής Πανεπιστημίου (που είχε σχεδιαστεί σαν βουλεβάριο, δηλ. λεωφόρος περιπάτου) στα 32 μ. από τα 12 που είχε σχεδιάσει ο Gaertner . Σημειωτέον ότι την διαπλάτυνση της Πανεπιστημίου είχε πολεμήσει με σφοδρότητα το μέλος της Επιτροπής Δημ. Καλλιφρονάς, του οποίου η οικογένεια είχε αγοράσει εκτάσεις της σημερινής Πανεπιστημίου από την μονή Πετράκη.
Επίσης επετεύχθη η αποκατάσταση της συνέχειας της Αιόλου προς τα Πατήσια (που οδήγησε στην σημερινή Πατησίων), η οποία υπήρχε από την αρχαιότητα σαν μονοπάτι και την οποία είχε διακόψει ο Gaertner με δύο διαδοχικά οικοδομικά τετράγωνα. Η Πατησίων ακολούθησε την ευθεία της Αιόλου, ενώ το παλιό μονοπάτι οδήγησε στην οδό Μαυρομματαίων και την μικρή οδό Κω.
Χάρτης της Γεωγραφικής Υπηρεσίας του Γαλλικού Επιτελείου Στρατού (1854)
Εδώ βλέπουμε (λεπτομέρεια του προηγούμενου χάρτη) την σχεδίαση της Πατησίων, το σημερινό Πεδίο του Άρεως σαν ελεύθερος χώρος μεταξύ των δύο χειμάρρων, η οδός Μαυρομματαίων καθώς και η σχεδίαση μιας παραλλήλου προς την Μαυρομματαίων οδού εντός του σημερινού Πεδίου του Άρεως.
Εδώ (χάρτης της Αθήνας σήμερα) βλέπουμε την πορεία του αρχαίου μονοπατιού προς την περιοχή των σημερινών Πατησίων μέσω της οδού Μαυρομματαίων και της οδού Κω (τώρα διακόπτεται και από τις δύο πλευρές με οικοδομικά τετράγωνα). Καταργήθηκε με την ευθυγράμμιση της Πατησίων σαν συνέχεια της οδού Αιόλου.
Σε αυτή την Οικοδομική Επιτροπή δεν πέρασε, λόγω αντίδρασης των ιδιοκτητών, η ριζοσπαστική πρόταση της κυβέρνησης να διευρυνθεί ο προς απολοτρίωση αρχαιολογικός χώρος της Ακρόπολης από το Μοναστηράκι μέχρι την Ερμού(!)
Η οικοδόμηση της Αθήνας στηρίχθηκε σε λατομεία που λειτουργησαν στην ΝΔ πλευρά του λόφου του Λυκαβηττού, στον βράχο του Αρείου πάγου και στην Βόρεια και Νότια πλευρά του λόφουν των Μουσών. Τελικά τα λατομεία αποδείχθηκαν παράνομα, χωρίς άδειες ιδιοκτησίας και σταμάτησαν αφού είχαν καταφάγει μεγάλο τμήμα από την φυσική μορφή των λόφων. Συνέχισαν παράνομα μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα κυρίως στον λόφο των Μουσών και την Πνύκα, αλλά και νόμιμα στον λόφο Φιλοπάππου.
Από το 1846 έως το 1849 έγιναν τέσσερεις απόπειρες να οικοδομηθεί η σημερινή πλατεία Συντάγματος μέχρι την ευθεία των οδών Σταδίου και Φιλελλήνων, λόγω συμφερόντων μεγαλοϊδιοκτητών που τους ανήκε ο χώρος. Ο τότε βασιλεύς Οθων, ευτυχώς τα απέρριψε.
Με την επιβολή του Συντάγματος το 1843 και την απομάκρυση των Βαυαρών, ανατέθηκε η αρμοδιότητα του Σχεδίου Πόλεως σε υπηρεσία που επανδρώθηκε από έλληνες αξιωματικούς του μηχανικού που έδειξαν συστηματικότητα και ευρύτητα αντιλήψεων και αποδείχθηκαν λιγότερο δοτικοί προς τους αδηφάγους ιδιοκτήτες γης.
Δεν διεσώθη όμως η έκταση του “Κήπου του λαού” (σημερινή πλατείας Δημαρχείου) που είχαν σχεδιάσει οι Κλεάνθης και Σάουμπαρτ και είχε γίνει σεβαστή στις επόμενες τροποιήσεις. Από 44 στρέμματα (όλη η έκταση μεταξύ Αιόλου, Λυκούργου, Σωκράτους και Σοφοκλέους) έμεινε το ένα πέμπτο. Η υπόλοιπη έκταση μετατράπηκε σε οκτώ οικοδομικά τετράγωνα.
Ο χώρος που οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ, (και ακολούθως Kleze και Gaertner) είχαν σχεδιάσει σαν “Κήποι του λαού”, το 1851 υπέκυψε στις πιέσεις των οικοπεδοφάγων.
Δείτε την διαφορά της ρυμοτομίας του κέντρου της σημερινής Αθήνας (με γκρι γραμμές στο υπόβαθρο) από την Αθήνα που σχεδίασαν οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ (με μαύρες παχές γραμμές):
Σαν αναφορά, ο πληθυσμός της Αθήνας το 1855 ήταν περίπου 30.000 κάτοικοι.
Η Αθήνα του 1860:
Μέχρι το 1870 υπήρχε ακόμη επάνω στην Ακρόπολη ο Φράγκικος Πύργος, απέναντι από τον ναό της Αθηνάς Νίκης. Κατεδαφίστηκε το 1874. Αποδίδεται στην οικογένεια των Ατσαγιόλι (ιταλικά: Accaioli), οι οποίοι κυβέρνησαν το Δουκάτο των Αθηνών από το 1388 έως τη πτώση του από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1458, μιας και ήταν αυτοί που μετέτρεψαν τα Προπύλαια σε παλάτι.
1870, ο Φράγκικος Πύργος, επάνω στην Ακρόπολη
Η πρώτη φορά που συναντάται η ονομασία Πεδίο του Άρεως στον συγκεκριμενο χώρο είναι κατά την διάρκεια της Βασιλείας του Οθωνα 1835-1862.
Πήρε το όνομά του από το Ρωμαϊκό Campus Martius, διότι επί Όθωνα μπροστά από το ναό των Ταξιαρχών και προς την οδό Μαυρομματαίων κτίστηκαν οι Στρατώνες του Ιππικού. Κατασκευάστηκαν το 1861.
Στους Στρατώνες στο Πεδίο του Άρεως παρατέθηκε στις 12 Οκτωβρίου 1862 πανηγυρικό γεύμα για την έξωση του Βασιλιά Όθωνα. Στο γεύμα αυτό ακούστηκε το έμμετρο εγκώμιο του Γ. Παράσχου προς τους αρχηγούς του κινήματος:
Κι ενώ φεύγ΄η τυραννία εις την θέαν σας με θρήνον,
Εις λιτόν προβαίνει γεύμα ο αήττητος Στρατός.
Εις τιμήν του Οκτωβρίου το ποτήρι ας κενωθή,
Κι ας βοϊζη το κανόνι κι ας αστράπτει το σπαθί.
ΠΡΟΤΟΜΗ ΠΡΑΪΔΗ
Στην ίδια πλατεία, στο προαύλιο του Ιερού Ναού των Ταξιαρχών, στήθηκε το κενοτάφιο με προτομή του υπολοχαγού του Πυροβολικού Αλέξανδρου Πραΐδη, που έπεσε μαχόμενος ως εθελοντής στην Κρητική επανάσταση, στο Βαφέ του Αποκορώνου της Κρήτης, στις 12 Οκτωβρίου 1866. Ηταν το πρώτο μνημείο που στηθηκε στο πεδίο του Άρεως. Δεν είναι γνωστή η ημερομηνία τοποθέτησης.
Προτομή Αλεξάνδρου Πραΐδη
ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ ΣΗΜΕΙΟ ΕΟΡΤΑΣΜΩΝ
Μέχρι το 1880, οπότε το ενδιαφέρον των Αθηναίων κέρδισαν οι πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος, στο Πεδίον Άρεως συγκεντρώνονταν Αθηναίοι για περίπατο και αναψυχή. Ειδικά τα κυριακάτικα μεσημέρια και τις γιορτές το Πεδίον του Άρεως ήταν χώρος περιπάτου όχι μόνο για τους κατοίκους της πόλης, αλλά και για τους Βασιλείς. Μάρτυρας η σχετική φωτογραφία.
Επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Γαλάτη (1855-1857), το κράτος ζήτησε από το Δήμο να πληρώσει μίσθωμα για την εξέδρα και να κατασκευάσει στέγαστρο ώστε να προστατεύονται οι μουσικοί από τις καιρικές συνθήκες.
“ΣΚΙΑΔΙΚΑ”
Το 1859, οπότε σημειώθηκαν τα «Σκιαδικά», η πρώτη φοιτητική αναταραχή, που ξεκίνησε στο Πεδίο του Άρεως και πήρε τη μορφή αντιμοναρχικής εκδήλωσης ενώπιον των βασιλέων, η μουσική σταμάτησε.
Τα «Σκιαδικά» αποτέλεσαν την πρώτη κεντρική φοιτητική εξέγερση στην Αθήνα. Αφορμή για να διαδηλώσουν οι φοιτητές και να προκληθούν αιματηρά επεισόδια, ήταν η απόφαση των Φοιτητών να φορέσουν αντί ευρωπαϊκών καπέλων που προεβλέπετο, ψάθινα καπελάκια απο την Σίφνο, τα οποία έφεραν περιμετρικά κορδέλα με τα εθνικά χρώματα. Και φορώντας τα σιφνιώτικα καπελάκια, παρουσιάστηκαν μια Κυριακή στο Πεδίο του Άρεως ενώπιον του βασιλικού ζεύγους. Απέναντι σ΄αυτή την συμπεριφορά των φοιτητών αντέδρασαν έντονα ορισμένοι πωλητές ευρωπαϊκών καπέλων σε καταστήματα της εποχής, που εθίγοντο επαγγελματικά. Φορώντας λοιπόν σκιάδια οι πωλητές παρουσιάστηκαν μπροστά στους φοιτητές για να τους γελοιοποιήσουν. Προέκυψε βίαιη σύγκρουση μεταξύ φοιτητών, μαθητών και πωλητών και η Αστυνομία προέβη σε μαζικές συλλήψεις.
Εν συνεχεία οι φοιτητές πραγματοποίησαν δυναμική συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο Πανεπιστήμιο, αξιώνοντας την απομάκρυνση του διευθυντή της Αστυνομίας. Την ενεργό συμπαράστασή τους όμως στους φοιτητές εξέφρασαν και οι συντεχνίες των Αθηνών, που διαδήλωσαν την επαύριο στο Πανεπιστήμιο. Η Αθήνα βίωσε εκείνες τις μέρες σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ φοιτητών και αστυνομικών, που είχαν σαν αποτέλεσμα πολλλούς τραυματίες.
Ο Κωνσταντίνος Γαλάτης ήταν Δήμαρχος της Αθήνας από το 1855-1857, οπότε και απεβίωσε. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της σφαγής των ζώων στα πεζοδρόμια, μπροστά από τα κρεοπωλεία, προκάλεσε απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου και υπόσχεση της κυβέρνησης να κατασκευαστούν σφαγεία δίπλα στην κοίτη του Ιλισσού. Επειδή η κυβέρνηση αθέτησε την υπόσχεσή της, πλήρωσε από την τσέπη του την έναρξη των έργων. Στο τελος της ζωής του κληροδότησε μεγάλο μέρος της κτηματικής του περιουσίας στον Δήμο της Αθήνας. Συγκεκριμένα δύο μεγάλα οικήματα επί της οδού Ερμού, το Δημοτικό Νοσοκομείο (Ελπίς), το Δημοτικό Βρεφοκομείο και το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το 1885, μπροστά στο ναό των Ταξιαρχών, μεταφέρθηκε από τον κήπο της νεοανεγερθείσας Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το Μνημείο για τους πεσόντες του Ιερού Λόχου 1821.
Το μνημείο ανηγέρθη το 1845 αρχικά στο Πανεπιστήμιο με έξοδα του ποιητή Αλέξανδρου Σούτσου εις μνήμην του αδελφού του Δημητρίου, εκατόνταρχου του Ιερού Λόχου, και σε σχέδια του αρχιτέκτονα και Ιερολοχίτη Σταμάτη Κλεάνθη. Το 1885 μεταφέρθηκε στο Ναό των Ταξιαρχών στο Πεδίον του Άρεως. Στην πρόσοψη υπάρχει χαραγμένη η επιγραφή: «ΣΟΥΤΣΟΣ ΔΡΑΚΟΥΛΗΣ ΑΠΑΝΤΕΣ ΟΙ ΕΝ ΤΩ ΙΕΡΩ ΛΟΧΩ ΚΑΛΩΣ ΚΑΤΑ ΔΡΑΓΑΤΣΑΝΙΟΥ ΠΕΣΟΝΤΕΣ ΧΑΙΡΕΤΕ». (Σχετικά στον ιστότοπο www.ypsilantio.gr).
Ο μελετητής της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής Κώστας Η. Μπίρης (1899-1980) την αποδίδει από το 1949 με πιθανότητες στον αρχιτέκτονα Σταμάτιο Κλεάνθη (1802-1862). Μόνο στοιχείο για τέτοια απόδοση είναι το ότι ο Κλεάνθης είχε λάβει μέρος στον Ιερό Λόχο ως ένας από τους 400 νεαρής ηλικίας Έλληνες εθελοντές που πολέμησαν. Ισως η συμμετοχή του στον αγώνα των Ιερολοχιτών τον έκανε και να μην την υπογράψει. Το ηρώο πρέπει να πιστωθεί σε έμπειρο μαρμαρογλύπτη, όπως προδίδει και η κατεργασία του στεφανωμένου ξίφους στην πρόσθια όψη της στήλης. (https://slpress.gr/politismos/poy-vrisketai-to-proto-iroo-tis-epanastasis/)
Μεταπολεμικά, μπροστά από τη βάση του μνημείου, μπήκε μαρμάρινη πλάκα με αφιέρωση του αγωνισθέντος στη Μέση Ανατολή από το 1942 εθελοντικού σώματος.
Μνημείο για τους πεσόντες του Ιερού Λόχου 1821.
Εδω υπάρχει μια παρανόηση: Υπάρχουν δύο μνημεία Ιερολοχιτών. Το ένα, που μόλις αναφέραμε, μπροστά στον ναό των Ταξιαρχών προς τιμή των Ιερολοχιτών που έπεσαν στο Δραγατσάνι το 1821, ενώ το δεύτερο χρονικα, που βρίσκεται πίσω από το καφέ “Γαρδένια”, αναγέρθηκε το 1981 προς τιμή των ιερολοχιτών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε σχέδιο των Ιερολοχιτών Ι.Κ. Μανέτα και Ν.Ι. Βαλάκα. Στην κατασκευή του μνημείου συνέπραξαν και οι γλύπτες Πέτρος Μωραΐτης και Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, οι οποίοι δημιούργησαν τα ορειχάλκινα ανάγλυφα.
Το μνημείο αποτελείται από μαρμάρινη στήλη πλαισιωμένη από παραστάδες. Στην πρόσοψη και την πίσω πλευρά της στήλης βρίσκονται επιγραφές και ορειχάλκινες ανάγλυφες διακοσμήσεις. Εδράζεται σε βαθμιδωτό βάθρο. Στην πρόσοψη, στο πάνω μέρος της στήλης υπάρχει ανάγλυφο το ορειχάλκινο έμβλημα του Ιερού Λόχου (ένα αλεξίπτωτο και δύο φτερά) και από κάτω αναγράφεται: «ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ 1942 – 1945». Λίγο πιο κάτω από το έμβλημα του Ιερού Λόχου σε ένθετη μαρμάρινη πλάκα αναγράφονται οι βαθμοί, τα ονοματεπώνυμα και οι ημερομηνίες θανάτου των πεσόντων.
Μνημείο πεσόντων του Ιερού Λόχου (1942 – 1945)
Το 1905, στην ίδια πλατεία μπροστά στον ναό των Ταξιαρχών, στήθηκε το Μνημείο για τον Περικλή Βαρατάση, αρχηγό της Λεγεώνας των Φιλελλήνων, πεσόντα στη μάχη του Δομοκού.
1870 Πεδίον του Άρεως (Athènes et ses environs / exécuté par Emmanuel Kalergis, Ψηφιακή βιβλιοθήκη Harvard University. Πιθανώς ο χάρτης στηρίζεται σε προγενέσταρα στοιχεία γιατί εμφανίζετα ο ναός των Ταξιαρχών στο πεδίο του Άρεως καθώς και ο χώρος της στρογγυλής εξέδρας για μουσική αλλα όχι το Ιπποδρόμιο της Φρουράς των Αθηνών που χτίστηκε το 1861. Ισως απλά όμως έχει διαφύγει του χαρτογράφου.
Ολόκληρος ο Χάρτης της Αθήνας του 1870 είναι εδώ:
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ με το Μέρος Γ (ως το 1900)
Για αυτή την παρουσίαση βασιστήκαμε σε στοιχεία: 1. από την εξαιρετική δουλειά για το Πεδίον του Άρεως που έγινε από μαθητές και μαθήτριες της Α΄ Λυκείου στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών το έτος 2014 - 15, με υπεύθυνη την εκπαιδευτικό Ιωάννα Ηλιοπούλου. 2. Από το ιδιαίτερα τεκμηριωμένο βιβλίο "ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ" του Κώστα Η. Μπίρη, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ 3. Από το λεύκωμα "Αθήνα 1833-1900, Φωτογραφικές Μαρτυρίες" του Μουσείου Μπενάκη και 4. Από την ιστοσελίδα ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ